„Konserwacja bursztynowego pucharka Zygmunta III Wazy wraz z futerałem ze zbiorów skarbca katedry na Wawelu w Krakowie”

 

W 2023 r., w ramach zadania dofinansowywanego ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pełnej konserwacji poddano dwa obiekty ze zbiorów skarbca katedry na Wawelu:

1.Bursztynowy pucharek „Zygmunta III Wazy”, Gdańsk (?)/Królewiec(?), pocz. XVII w., nr inw. KKK r.a/53 A.

2.Futerał stanowiący etui na pucharek, Kraków (?), XIX w., nr inw. KKK r.a/53 B

Bursztynowy puchar z medalionem Zygmunta III Wazy to dzieło polskiej sztuki i rzemiosła, które stanowi świadectwo bogatej kultury i dziedzictwa Polski. Pucharek tzw. „kulawka” należąca prawdopodobnie do króla Zygmunta III jest zabytkiem wysokiej jakości artystycznej pochodzącym z pocz. XVII w. Obiekt wraz z futerałem przez wiele lat przechowywany był w skarbcu Katedry na Wawelu. Pozyskane dofinansowanie przyczyniło się do zabezpieczenia stanu zabytku oraz przygotowania do ekspozycji najpierw w Muzeum w Gliwicach na wystawie czasowej „Bursztyn -Skarb Bałtyku”, a następie w Muzeum Katedralnym na Wawelu. Przeprowadzona konserwacja dała także szanse na podjęcie prac przy opracowaniu naukowym obiektu.

„Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury – państwowego funduszu celowego”

Prace konserwatorskie o charakterze zachowawczym miały na celu ocenę struktury oraz stabilności klejeń powstałych w czasie napraw z lat 60-tych oraz przygotowanie obiektu do ekspozycji. Wykonano konserwację techniczną, która obejmowała odczyszczenie kulawki, usunięcie wadliwych klejeń oraz zdegradowanych uzupełnień, i zastąpienie ich nowymi, wykonanymi z odwracalnych materiałów. Doklejono luźny element, będący zakończeniem kulawki, osadzono go na trzpieniu wykonanym z bursztynu. Następnie wszystkie uzupełnienia scalono estetycznie. Wykonano również tomografię komputerową, która ujawniła miejsca klejeń oraz dokładną budowę obiektu. Badanie ukazało sposób osadzenia płaskorzeźbionego popiersia z wizerunkiem króla Zygmunta III Wazy, znajdującego się w dnie czaszy pucharka. Po wykonaniu prac powierzchnię zabezpieczono, oraz wykonano badania w tym szczegółową dokumentację fotograficzną w świetle widzialnym, UV oraz IR

*opracowanie stanowi wyciąg z dokumentacji konserwatorskiej: A. Jagiełka, Dokumentacja prac konserwatorskich przeprowadzonych w sierpniu i wrześniu 2023 roku, Kraków 2023.

Futerał dla bursztynowego pucharu typu kulawka jest jego wtórnym opakowaniem. Przypuszcza się, że został zamówiony przez Ludwika Michałowskiego (1829 – 1899), znanego kolekcjonera sztuki. W toku prac konserwatorskich przy obiekcie przywrócono mu stabilność i bezpieczeństwo biologiczne. Futerał został oczyszczony, sprawdzony pod względem biologicznym, a konstrukcja została naprawiona przywracając jego pierwotną funkcjonalność. W przypadku obiektów ekspozycyjnych istotne znaczenie ma estetyka. Elementy obleczenia oraz wyścielenia wnętrza zostały oczyszczone wzmocnione, a ubytki uzupełnione. Nowe uzupełnienia warstwy papieru obleczenia oraz przetarcia scalono kolorystycznie farbami akwarelowymi i zabezpieczono werniksem firmy Lascaux. Elementy metalowe poddano konserwacji. Oczyszczono powierzchnię i wyprostowano deformacje.

* opracowanie stanowi wyciąg z dokumentacji konserwatorskiej: E. Pietrzak, Dokumentacja konserwatorska futerału na bursztynowy puchar typu kulawka z portretem Zygmunta III Wazy, nr inw. KKK r.a/53 B, Kraków 2023.

 

Poniżej przedstawiono dokumentację fotograficzną:

Komisje konserwatorskie :

fot. Łukasz Michalak

 

Stan obiektu przed procesem konserwacji:

fot. Łukasz Michalak

 

Stan obiektu po procesie konserwacji:

fot. Łukasz Michalak

 

Fotografie z przebiegu badań obiektu:

* wyciąg z dokumentacji konserwatorskiej: A. Jagiełka, Dokumentacja prac konserwatorskich przeprowadzonych w sierpniu i wrześniu 2023 roku, Kraków 2023

 

 Stan badań

Bursztynowy Pucharek „Zygmunta III Wazy ze skarbca katedry na Wawelu, na przestrzeni lat nie doczekał się samodzielnego naukowego opracowania. Był jedynie wzmiankowany w literaturze i prasie zarówno do 1939 roku^[1] jak i po II wojnie światowej^[2]. Najszerzej był wspominany po 1945 r. w publikacjach tematycznych poświęconych bursztynowi lub w katalogach wystaw na których był prezentowany.^[3]

Niestety nie znajdziemy o nim informacji w żadnym z przedwojennych niemieckich opracowaniach będących podstawowym źródłem wiedzy o zabytkowych obiektach bursztynowych^[4] a zwłaszcza opublikowanym w Berlinie w 1937 r. opracowaniu dziejów artystycznej obróbki bursztynu autorstwa niemieckiego historyka sztuki z Królewca (niem. Königsberg) Alfreda Rohdego pt. Bernstein, ein deutsche Werkstoff. Seine Künstlerische Vorbereitung vom Mittelalter bis zum 18. Jahrhundert^[5]. Być może stało się tak z powodu przechowywania cymelium w skarbcu kościelnym niedostępnym dla zwiedzających i niebędącym muzeum, co mogłoby wyjaśniać udokumentowanie w niej jedynego przed wojną znanego z terenu Polski bursztynowego zabytku pucharka z ówczesnej kolekcji Muzeum Książąt  Czartoryskich w Krakowie^[6]. Mimo to wspomniana publikacja niemieckiego badacza będzie pomocna w dalszej części opracowania dotyczącej proweniencji obiektu z odniesieniem do innych zachowanych tego typu cymeliów w Europie.

1. Opis zabytku

Bursztynowy pucharek, będący z założenia twórcy obiektem dekoracyjnym przeznaczonym do ekspozycji ma formę kielicha pozbawionego nodusu i stopy. Z uwagi na kształt został potocznie nazwany „kulawką”.^[7] Czara o walcowatym kształcie z wieloma profilowanymi pierścieniami na całej wysokości z charakterystycznie wydatnym wychodzącym poza górną jej średnicę puklowanym brzuścem i podobnie jak warga dekorowana motywem kimationu jońskiego, została wykonana najpierw techniką toczenia, a następnie rzeźbienia prawdopodobnie z jednej bryły bursztynu bałtyckiego w kolorze ciemnoczerwonym. Natomiast jej zakończenie o kształcie żołędzia wykonano z bursztynu w kolorze pomarańczowym. Czarę i brzusiec dekorują motywy zdobnicze w formie lwich głów oraz uskrzydlonych główek puttów wykonane z pianki morskiej. W dnie kielicha artysta umieścił medalion z profilowym przedstawieniem króla Zygmunta III Wazy w kapeluszu i w kryzie w typie popiersia wykonane z bursztynu białego tzw. kostnego, częściowo złocone.

2. Historia zabytku

Cymelium to wg zachowanych źródeł prawdopodobnie pochodzi ze zbiorów krakowskiego kolekcjonera Ludwika Michałowskiego, który wg Kołaczkowskiego miał posiadać kielich bursztynowy „roboty Zygmunta III”. Ten wyjątkowy puchar został wykonany na zamówienie króla Zygmunta III Wazy w latach 1595-1610. Znajduje się obecnie w zbiorach Skarbca katedry na Wawelu w Krakowie. Bursztynowy puchar Zygmunta III to wyjątkowy przykład mistrzowskiego rzemiosła i wyrafinowanego gustu z czasów renesansu. Następnie cymelium to miało być przez króla darowane krakowskiemu kościołowi Mariackiemu (zapisany w inwentarzu skarbca w 1645 r), kolejno zabrany przez bpa Kajetana Sołtyka, który ten fakt miał wynagrodzić odpowiednim ekwiwalentem. Po jego śmierci, poprzez rozproszenie zbioru, kielich sprzedano i drogą legatu trafił do wspomnianego Ludwika Michałowskiego. Nie dysponujemy rzetelnymi informacjami w jakich okolicznościach trafił on do skarbca katedry na Wawelu. Pewnym zaś jego śladem obecności w nim jest obraz wykonany w technice pastelu autorstwa Leona Wyczółkowskiego z 1907 r. należący do cyklu: „Skarbiec wawelski”, dokumentujący najcenniejsze z ówczesnych zachowanych paramentów liturgicznych i innych pamiątek przechowywanych w katedrze. Na obrazie pucharek – umieszczony po jego lewej stronie – który co do wyglądu odpowiada nam dziś dobrze znanej formie, spoczywa oparty o futerał, w którym również do dziś jest on przechowywany. Praca ta znajduje się dziś w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie i nosi nr inw. 180842 MNW.

W XX wieku zabytek eksponowany był na wielu wystawach czasowych w Polsce i za granicą, przede wszystkim w Malborku po 1966 r., (po wykonanej ostatniej konserwacji przez Wacławę Szmidel-Domasłowską w Toruniu), następnie w Krakowie w 1976 r., w Sztokholmie 1976 r. oraz ponownie w Sztokholmie i Göteborgu w 1993 r. Od tamtego czasu z uwagi na stan zachowania, uszkodzenia materiału i konieczność konserwacji nie opuszczał skarbca katedry na Wawelu. Tym samym jego konserwacja przyczyniła się do jeszcze większej wiedzy na jego temat, promocji zbiorów katedralnych i niezwykle rzadkiego rzemiosła bursztynniczego z którego tzw. Złotego Okresu zabytek ten pochodzi.

3. Analiza historyczno-stylistyczna

Bursztynowy puchar Zygmunta III Wazy powstały z dużym prawdopodobieństwem  w jednej z pracowni bursztynniczych Królewca na pocz. XVII wieku to naczynie o wysokości 13 cm, szer. 8.8 cm (w najszerszym miejscu) i 8.2 cm (na kraju czary), któremu został dedykowany futerał o wys. 9.8 cm, dł. 17 cm i szer. 10 cm. Jego forma od 1907 r. pozostaje niezmienna, choć nie jest typową dla tego rodzaju obiektów z epoki i rzemiosła czasu jego powstania. Sam puchar zdobiony jest bogatymi, renesansowymi elementami w formie lwich masek. W dnie jego czary znajduje się wizerunek króla Zygmunta III wykonany w bursztynie kostnym bądź piance morskiej (sepiolicie).

Czara pucharka posiada wszystkie cechy charakterystyczne dla tego typu dzieł powstałych w Królewcu na przestrzeni lat 1550 – 1600 (inne zachowane przykłady kielichów znajdują się w zbiorach Museo degli Argenti we Florencji, Grünes Gewölbe w Dreźnie). Sposób opracowania poszczególnych elementów samej czary jak i dekoracji, zwłaszcza dość popularnych w tego typu obiektach przedstawień lwich masek oraz charakterystyczne dla epoki renesansu uskrzydlonych główek amorów, wskazują na wysokiej klasy zabytek o indywidualnych cechach.

Najwybitniejszym elementem opracowanym z niesłychaną dbałością o odzwierciedlenie cech fizjonomicznych umieszczone w dnie naczynia płaskorzeźbione medalionowe przedstawienie Zygmunta III Wazy wykonane w jasnym materiale (bursztyn biały, kość słoniowa, sepiolit). Świadczy to że element ten zostały wykonane przez artystę wprawionego w pracy z bursztynem. Uzyskanie w tym kruchym materiale tak istotnych cech fizjonomicznych, elementów ubioru jest bardzo trudne i wskazuje na niezwykle utalentowanego mistrza. Niestety nie odnajdujemy spośród istniejących dzieł analogii do tego elementu.

Wysoką jakość wykonania wykazuje sposób opracowania czary w jej dolnej partii, która posiada pewne cechy z innymi zachowanymi tego rodzaju obiektami, nie mniej różnią się one każda miedzy sobą. Chodzi o tę dolną bardziej wypukłą jego część. Pomimo braku nodusu i stopy obiekt zachowuje niezwykle dobre proporcje  dzieła. Nie dają one poczucia ciężkości czy przeładowania.

Najbliższą analogią do omawianego dzieła są dwa dzieła z już wspomnianych kolekcji Museo degli Argenti we Florencji i Grünes Gewölbe w Dreźnie. Oczywiście nie chodzi tu o odwzorowanie idealne, ale nawiązanie do formy bądź dekoracji.

Pucharek powstał w środowisku królewieckich bursztynników, zapewne w jednym z warsztatów w którym produkowano dość liczne obiekty artystyczne o wskazanych już wyżej cechach charakterystycznych. Jednoznaczne określenie autora lub autorów nie jest możliwe ze względu na brak sygnatury. Ze względu na niezwykle rzadkie sygnowanie tego rodzaju dzieł przez mistrzów królewieckich trudno jednoznacznie przypisać dzieło do oeuvre konkretnego twórcy. Zważywszy na zastosowanie pewnych standardowych rozwiązań, można uznać pucharek za dzieło dużego warsztatu z udziałem kilku osób, w tym, jednego, wykonującego najważniejsze elementy rzeźbiarskiej – medalion z Zygmuntem III Wazą.

4. Wnioski

Bursztynowy Puchar Zygmunta III Wazy to niesamowite dzieło bursztynniczego rzemiosła złotego wieku. Jego piękno i bogata symbolika przyciągają zarówno miłośników sztuki, jak i historyków. Jest on jednym z najważniejszych skarbów kulturowych Polski, który warto podziwiać i doceniać jako część naszego dziedzictwa.

* opracowanie stanowi wyciąg z tekstu autorstwa Roberta Bartkowskiego Bursztynowy pucharek , tzw. Kulawka Zygmunta III Wazy ze skarbca katedry na Wawelu, Gliwice 2023.

[1] J. Kołaczkowski, Wiadomości tyczące się przemysłu i sztuki w dawnej Polsce, Kraków 1888; I Turowska, Wśród pamiątek Krakowa. Przewodnik po Krakowie, Katowice 1936; K. Estreicher, Kraków. Przewodnik dla zwiedzających miasto i jego okolice, Kraków 1938 (wyd. 3).

[2] J. Szabłowski, Katalog zabytków sztuki w Polsce. Wawel, T. IV, cz. I, Warszawa 1965; J. Grabowska, Polski bursztyn, Warszawa 1982,

[3] A. Fischinger, Sztuka dworu Wazów w Polsce. Wystawa w Zamku Królewskim na Wawelu, maj-czerwiec 1976, Kraków 1976; M. Rożek, Skarbiec katedry na Wawelu, Kraków 1978, Kraków 1981; E. Mierzwińska, Bärnsten – Guldet frän Östersjön/Bursztyn złoto Bałtyku, Bydgoszcz 1992; M. Piwocka, D. Nowacki, Wawel 1000-2000.Wystawa jubileuszowa. Kultura artystyczna dworu królewskiego i katedry. Zamek Królewski na Wawelu. Maj-lipiec 2000. Katedra Krakowska – Biskupia, Królewska, Narodowa, Muzeum Katedralne na Wawelu. Maj-wrzesień 2000, Katalog T. I, Kraków 2000.

[4] O. Pelka, Bernstein, 1920; A. Rohde, Das Buch vom Bernstein. Bernstein ein deutsche Werkstoff, Königsberg/Berlin 1935.

[5] A. Rohde, Bernstein, ein deutsche Werkstoff. Seine Künstlerische Vorbereitung vom Mittelalter bis zum 18. Jahrhundert, Berlin 1937.

[6] Zob. A. Rohde, op cit., Abb. 26, 72, Tfl. 8.

[7] Kulawka, kusztyk – szklany kielich bez podstawy; stawiany do góry dnem, przystosowany do jednorazowego wypicia całej zawartości kielicha; rozpowszechniony w Polsce, głównie w XVIII w., także w Anglii; tzw. fałszywe kulawki powstawały przez odszlifowanie uszkodzonych stóp w starych kielichach, zob. S. Kozakiewicz, Słownik terminologiczny sztuk pięknych, Warszawa 1969, s. 203.