W literaturze dotyczącej dziejów Katedry Krakowskiej spotkać można bezpodstawną informację traktującą o tym, że już w 966 roku wewnątrz świątyni istniały organy. Pewniejsza wzmianka o tego typu instrumencie na dworze Kazimierza Sprawiedliwego (1138-1194) pochodzi z kroniki ks. Wincentego Kadłubka.

W latach: 1502-1506 organmistrz Stanisław Komorowski zbudował dla Katedry „wielkie organy”, zlokalizowane przypuszczalnie w nawie głównej. Istnieje przypuszczenie, że w 1511 roku kolejny instrument wykonał Mikołaj de Scharby; mógł być to zatem obiekt znacznie mniejszy, ulokowany w obrębie prezbiterium.

W tym miejscu warto nadmienić, iż w „Pontyfikale Erazma Ciołka” – powstałym około 1505 roku – na karcie zatytułowanej „Król na majestacie” widnieje ilustracja, przedstawiająca wnętrze prezbiterium świątyni wawelskiej. Po prawej stronie tejże grafiki znajduje się wyobrażenie prospektu organowego, zdobiącego zapewne instrument będący właśnie dziełem Mikołaja de Scharby.

Na cokole mieści się płaski segment prospektowy, wypełniony niewielką ilością piszczałek frontowych, zwieńczony szczytem w formie późnogotyckiego ornamentu. Boki szafy organowej ujmują ruchome skrzydła, ozdobione dekoracją malarską i zaopatrzone w zawiasy. W epoce średniowiecza, a także renesansu organy wyposażano właśnie w tego rodzaju skrzydła, na ogół zamknięte, otwierane podczas gry. Nieznane są dalsze losy tego obiektu.

Wspomniane wcześniej „wielkie organy” Stanisława Komorowskiego, pochodzące z lat: 1502-1506, były reperowane w 1604 roku przez niejakiego Malchera, utożsamianego hipotetycznie z organmistrzem Melchiorem Kuchtą. Na lata: 1720-1727 przypadła znaczna przebudowa instrumentu, przeprowadzona przez organmistrzów: Szymona i Krzemyckiego. W latach: 1756-1758 wniesiono wewnątrz świątyni nowy, późnobarokowy chór muzyczny.
W 1785 roku znany i czynny w Krakowie organmistrz Ignacy Ziarnicki (vel Ziernicki) zbudował dla Katedry nowe organy na chórze muzycznym w nawie głównej. Prace wykończeniowe przy ich prospekcie (zachowanym do chwili obecnej) trwały dłużej, bowiem jego powstanie datuje się na lata: 1785-1788. Z przekazów kronikarskich wiadomo, iż organiści katedralni uznawani byli powszechnie za wybitnych muzyków, co potwierdza chociażby relacja niejakiego Kurpińskiego, napisana w 1819 roku: „…Niech warszawianie pozazdroszczą krakowianom biegłych w swej sztuce organistów…”.

Według informacji zawartych w krakowskim czasopiśmie organistowskim „Muzyka i śpiew”, w 1912 odbył się „…Wielki Zjazd Delegatów Organmistrzowskich w Krakowie…”, przy okazji którego „…zwiedzono fabrykę organu K[azimierza] Żebrowskiego oraz oglądano roboty tejże fabryki około organu na Wawelu…”. Wobec powyższego, przyjąć należy, iż wtedy właśnie nastąpiła generalna przebudowa omawianego instrumentu, podczas której zainstalowano funkcjonujący do dziś elektro-pneumatyczny kontuar oraz dokonano diametralnych zmian w dyspozycji. W takim stanie organy przetrwały do chwili obecnej.
Instrument mieści się przy zachodniej ścianie Katedry. Późnobarokowy chór muzyczny, licowany czarnym marmurem dębnickim, pochodzi z lat: 1756-1758 i został zaprojektowany przez znakomitego architekta Francesco Placidi.

Barokowo-klasycystyczny prospekt organowy z lat: 1785-188 ma charakter architektoniczny i składa się z dwóch członów, ustawionych po bokach centralnej, ośmiobocznej rozety na osi świątyni. Każda z dwóch szaf organowych, w całości pozłoconych, posiada identyczny program kompozycyjny: półkoliście zwieńczona arkada centralna flankowana jest przez pilastry o korynckich kapitelach, dźwigające wydatne, profilowane belkowanie.

Rozetę również opasuje belkowanie, tworzące niejako całość ze strukturą organów. Wystroju plastycznego dopełnia stosunkowo bogata rzeźba figuralna. Na parapecie chóru muzycznego widnieją postaci muzykujących putt, natomiast prospekt organowy wieńczą znacznie większe figury: pośrodku (nad belkowaniem opasującym rozetę) – król Dawid z harfą; na wewnętrznych partiach szaf organowych – św. Damazy (papież) i Marcin Szyszkowski (biskup krakowski, fundator katedralnej kapeli wokalno-instrumentalnej, założonej w 1619 roku); na zewnętrznych partiach szaf organowych – muzykujące anioły.

Bibliografia:

Czyżewski Krzysztof J., Królewska Katedra na Wawelu – przewodnik, Wydawnictwo św. Stanisława BM Archidiecezji Krakowskiej, Kraków 2002;
Gołos Jerzy, Polskie organy i muzyka organowa, Instytut Wydawniczy PAX, 1972;
Łyjak Wiktor Zygmunt, Organy na Mazowszu w diecezji płockiej od XIV wieku do 1818 roku, Towarzystwo Naukowe Płockie, Płock 2005;
Petrus Jerzy T., Wawel – Zamek i Katedra – Mini-przewodnik, Wydawnictwo Tessa [brak miejsca i roku wydania];
Rożek Michał, Krakowska Katedra na Wawelu – przewodnik dla zwiedzających, Wydawnictwo Kurii Metropolitalnej, Kraków 1986.

Opracował: Piotr Matoga


 

DYSPOZYCJA ORGANÓW:


Manuał I

Bourdon 16′
Pryncypał 8′
Flet major 8′
Gemshorn 8′
Portunal 8′
Gamba 8′
Oktawa 4′
Flet minor 4′
Róg 4′
Kwinta 2 2/3
Piccolo 2′
Mixtura 2-4x
Trompet 8′
II/I
Super II/I
Subo II/I


Manuał II

Flet 8′
Amabilis 8′
Kwintadena 8′
Salicet 8′
Vox Celestis 8′
Pryncypał 4′
Trawersflet 4′
Violino 4′
Róg nocny 2′
Tercja 1 3/5
Sifflet 1′
Cymbel
Klarnet 8′
Tremolo II Pedał
Violonbas 16′
Subbas 16′
Oktawbas 8′
Celo 8′
Choralbas 4′
Puzon 16′
I/P
II/P

Piszczałki organów

Piszczałki organów



 

Organiści

 

Walenty Dec

był organistą kościoła św. Anny, a później organistą katedralnym oraz dyrygentem chóru katedralnego na Wawelu. W latach 1895-1928 był nauczycielem organów, a w latach 1889-1928 także nauczycielem przedmiotów teoretycznych w Konserwatorium Towarzystwa Muzycznego w Krakowie. Był wielkim propagatorem odnowy muzyki kościelnej na terenie Krakowa w duchu reformy papieża Piusa X. Pisał msze łacińskie oraz kolędy na chór męski. Zmarł w 1938 roku.

Michał Jan Woźny

urodzony w 1902 roku w Spytkowicach k/ Wadowic był postacią najbardziej znaną w środowisku muzyków kościelnych, a zwłaszcza w jej ośrodku, jakim jest Katedra Wawelska. Pierwsze lekcje śpiewu i gry na fortepianie pobierał u swojego ojca, który był organistą w kościele parafialnym. Naukę kontynuował w Konserwatorium Towarzystwa Muzycznego w klasie organów, tam spotkał się z o. Bernardino Rizzim – profesorem teorii muzyki, harmonii oraz kontrapunktu. W 1924 roku uzyskał Dyplom Ukończenia Konserwatorium Towarzystwa Muzycznego.

Początkowo pracował jako organista w kościele Ks. Misjonarzy w Krakowie, następnie wygrał konkurs na organistę kościoła św. Elżbiety we Lwowie. W roku 1926 po zdaniu egzaminu państwowego na nauczyciela muzyki i śpiewu oraz gry na fortepianie, podejmuje pracę nauczyciela muzyki w Szkole Muzycznej im. St. Moniuszki we Lwowskim Zakładzie dla Ociemniałych. Michał Woźny prowadził także chór oraz dawał koncerty organowe we Lwowie. W 1945 roku wygrał konkurs na organistę Katedry Wawelskiej, w której stworzył Chór męski śpiewający w każdą niedzielę na sumie. Pracował również jako pedagog w szkolnictwie muzycznym oraz był wydawcą popularnych kompozycji muzyki poważnej. Jako chórmistrz napisał wiele utworów wokalnych z towarzyszeniem organów dla potrzeb zespołów we Lwowie i Krakowie.

Dokonał także opracowań pieśni, mszy, utworów religijnych. W 1976 roku został odznaczony orderem Pro Eccelesia et Pontifice przez papieża Pawła VI. Zmarł 18 stycznia 1990 roku w Krakowie. Trzy lata później 10 stycznia 1993 roku w Katedrze Wawelskiej wmurowano i poświęcono pamiątkową tablicę upamiętniającą działalność Michała Woźnego. W jego dorobku artystycznym można znaleźć utwory wokalne religijne (46) oraz świeckie (20), opracowania utworów wokalnych religijnych (202) i świeckich (13), opracowania utworów instrumentalnych (5). Postać jego do dziś jest żywa wśród chórzystów wawelskich.

Witold Zalewski


naukę gry na organach rozpoczął w Państwowym Liceum Muzycznym w Krakowie u Mieczysława Tuleji. W 1992 roku ukończył Akademię Muzyczną w Krakowie – w klasie organów prof. Jana Jargonia. Swoje umiejętności doskonalił podczas kursów interpretacji muzyki organowej prowadzonych m.in. przez J. Laukvika i G. Schneidera i J. Guillou.

Od roku 1995 Witold Zalewski pełni funkcję organisty w Katedrze na Wawelu. Jako solista koncertuje w kraju i za granicą (m.in.: Czechy, Niemcy, Hiszpania, Finlandia, Rosja, Szwajcaria, Ukraina i USA.) W kwietniu 2007 r. wystąpił w katedrze św. Patryka na Manhattanie w Nowym Jorku w koncercie upamiętniającym drugą rocznicę odejścia Jana Pawła II do domu Ojca.

Od roku 1998 jest członkiem Komisji Muzyki Kościelnej Kurii Metropolitalnej w Krakowie. W czasie pielgrzymek papieskich w liturgiach sprawowanych przez Ojca św. Jana Pawła II i Benedykta XVI pełnił rolę organisty (Katedra Wawelska, Sanktuarium w Łagiewnikach oraz Błonia Krakowskie). Witold Zalewski jest autorem Śpiewnika pieśni kościelnych wydanego nakładem Polskiego Wydawnictwa Muzycznego w 1997 r. oraz współredaktorem i współautorem wielu innych publikacji (m.in.: Śpiewnik Wawelski).

Witold Zalewski jest m.in.: dyrektorem Międzynarodowego Festiwalu Organowego w Zakopanem oraz współorganizatorem koncertów na terenie Południowej Polski.